Ο Herbert Adams Gibbons, στο εισαγωγικό σημείωμα του έργου του «Η Ίδρυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας», καταθέτει: «Ο λόγος για τον οποίο μελετάμε το παρελθόν είναι για να κατανοήσουμε το παρόν και να προετοιμαστούμε για το μέλλον». Στην κατηγορηματική αυτή θέση του ο επιφανής Άγγλος ιστορικός αναδεικνύει την άρρηκτη σχέση του ιστορικού παρελθόντος με το παρόν και το μέλλον. Ορίζει την ιστορία με όρους συνέχειας και δίνει έμφαση στην διαχρονική διδακτική διάσταση που έχει η ιστορική γνώση για τον άνθρωπο. Εξετάζοντας τα κίνητρα και τις επιλογές του ανθρώπου του χθες, ρίχνουμε φως στο σήμερα και διαμορφώνουμε το αύριο.

Για να μπορέσει, όμως, η ιστορική γνώση να διδάξει πρέπει να στοχεύει προς την ανάδειξη της ιστορικής αλήθειας.

Κυρίες και Κύριοι,

Αυτή ακριβώς η αναζήτηση της ιστορικής αλήθειας και η εξαγωγή χρηστικών συμπερασμάτων από αυτή ώθησε τον Γιώργο Λεονάρδο να εμβαθύνει στη μελέτη της δυναστείας των Παλαιολόγων. Και το έπραξε, χρησιμοποιώντας ίσως το καταλληλότερο φιλολογικό είδος. Αυτό του ιστορικού μυθιστορήματος.

Η ιστορία που μας αφηγείται ο συγγραφέας είναι μια ιστορία δύσκολων επιλογών. Μια ιστορία διλημμάτων. Χρησιμοποιώντας την ενσυναίσθηση, το καταλληλότερο μέσο για την ανασύνθεση της ιστορικής πραγματικότητας, «μπαίνει στα παπούτσια» του βασικού του ήρωα, του Ανδρόνικου Παλαιολόγου, και σκιαγραφεί το προφίλ του.

Ως νεαρός καλλιτέχνης, ο ήρωας του βιβλίου αναζητά την καταξίωση. Ως επιδέξιος χειριστής του τόξου, καταφέρνει να δημιουργηθεί γύρω από το όνομά του μια αίγλη. Η πειθαρχία του και η δίψα για διάκριση τον φέρνουν ψηλά στην στρατιωτική ιεραρχία της Βενετίας.

Η πολιτισμική σύγκρουση που βιώνει μέσα του είναι έντονη.

Ως πολίτης της παράκτιας Δημοκρατίας της Βενετίας, απολαμβάνει την πολιτιστική της ακμή. Από την άλλη αντιτάσσεται στον παπικό συντηρητισμό και επαναστατεί σε καθετί που παρουσιάζεται ως αληθινό από το εκκλησιαστικό κατεστημένο. Η δυτική εκκλησία γι’ αυτόν έχει χρεοκοπήσει.

Την ίδια στιγμή, η ρωμαίικη καρδιά του χτυπά στην «Κωνσταντίνου Πόλη», όπου η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία πνέει τα λοίσθια, χτυπημένη από διχόνοιες και έριδες αυτοκρατορικού μεγέθους. Παρακολουθεί τους αγώνες μειοδοσίας των εστεμμένων και μένει εμβρόντητος από τις παρασκηνιακές ραδιουργίες εκκλησίας και πριγκηπικών οίκων. Στις φλέβες του ρέει αίμα ρωμαίικο, αυτοκρατορικό, που ζητά την αποκατάσταση της ηθικής τάξης. Επαναστατεί στην ιδέα της υποχώρησης μπροστά σε πρακτικές που απαξιώνουν τις πολιτικές του αρχές.

Καλλιτέχνης και πολεμιστής, Ρωμιός και Ενετός υπήκοος, ο Ανδρόνικος Παλαιολόγος καλείται να βρει διέξοδο στον παραλογισμό της εποχής και στις ηθικές του συγκρούσεις. Η μάχη που πρέπει να δώσει είναι διμέτωπη. Μάχη με την ιστορική συγκυρία των χρόνων του και μάχη με τη συνείδησή του.

Αυτή ακριβώς τη μάχη που καλούμαστε να δώσουμε όλοι μας κάποια στιγμή στη ζωή μας. Τη μέρα που, κατά τον μεγάλο Αλεξανδρινό μας ποιητή, πρέπει να πούμε το μεγάλο ναι ή το μεγάλο όχι.

Ο Ανδρόνικος Παλαιολόγος πήρε την απόφαση και πήγε να εκπληρώσει το χρέος του. Μετέφερε τα λείψανα του παππού του στην Πόλη και πήγε να την υπερασπιστεί.

Κυρίες και Κύριοι,

Ο λόγος που ώθησε το Γιώργο Λεονάρδο να συγγράψει τον «Τελευταίο Παλαιολόγο» και να ολοκληρώσει την τριλογία του αυτή είναι διττός.

Αφενός, θέλησε να εμπλουτίσει την ιστορική μας γνώση, φωτίζοντας το πιο μελανό κομμάτι της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Την περίοδο κατά την οποία διαφθορείς και άρπαγες στην ανώτερη πολιτική, στρατιωτική και εκκλησιαστική ιεραρχία της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας προτίμησαν την εσωστρέφεια και τον ατομικισμό. Υποθηκεύοντας την Αυτοκρατορία, υποθήκευσαν τους εαυτούς και τη γενιά τους.

Αφετέρου, πρόβαλλε όλους εμάς, το αναγνωστικό του κοινό, μπροστά στο δίλημμα: ηθική συνέπεια και λύτρωση ή ψυχρός υπολογισμός του συμφέροντος και του προσωπικά ωφέλιμου;

Και οι δύο λόγοι που παρακίνησαν τον συγγραφέα να γράψει έχουν βαρύνουσα σημασία στις μέρες μας. Η αντικειμενική ιστορική γνώση μάς είναι απαραίτητη για να ορίσουμε με πιο ευδιάκριτο τρόπο την πολιτισμική μας ταυτότητα. Μας βοηθάει να αντιληφθούμε καλύτερα τη θέση και την ηθική μας υπόσταση δίπλα στους άλλους εθνικούς σχηματισμούς του παγκοσμιοποιημένου περιβάλλοντός μας. Όπως αναφέρει ο συγγραφέας, δια στόματος του Θεόδωρου Λογοθέτη: «Η ιστορία είναι το θεμέλιο του πολιτισμένου, του ευγενούς πολίτη. Και ούτε ο πλούτος ούτε η ευδαιμονία χαρίζουν την ευγένεια και την ανθρωπιά, αλλά οι ρίζες που έχει κάποιος.»

Εξίσου επίκαιρος είναι και ο ηθικός συμβολισμός που διατρέχει όλη τη συγγραφή. Στην επιλογή του Παλαιολόγου να εγκαταλείψει την ήρεμη ζωή του και να υπερασπιστεί τα ιδανικά και τις αξίες του ενσαρκώνεται το πρότυπο του καλού καγαθού. Ενσαρκώνεται το πρότυπο που διατηρήθηκε αναλλοίωτο επί αιώνες, του οποίου, όμως, η ανωτερότητα κλονίζεται στις μέρες μας.

Κυρίες και Κύριοι,

Το δίλημμα που ο συγγραφέας παρουσιάζει σε όλους εμάς είναι σαφές: Είμαστε διατεθειμένοι να προχωρήσουμε σε εκείνες τις επιλογές που μας δικαιώνουν ηθικά και πολιτικά; Είμαστε έτοιμοι να απορρίψουμε τις επιλογές που ακυρώνουν τις πολιτικές και ηθικές μας αρχές;

Ας μην γελιόμαστε. Ζούμε σε ένα κόσμο που κατά πολλούς οι υλικές απολαύσεις και το ατομικό όφελος βρίσκονται ψηλά στο σύστημα αξιών. Ο άνθρωπος σήμερα διαμορφώνει την κρίση του με λάθος γνώμονες, μάχεται για λάθος πράγματα και αισθάνεται ψυχική ανάταση, υπερασπιζόμενος αξίες κίβδηλες. Ο σύγχρονος άνθρωπος γεννιέται, ενηλικιώνεται, ωριμάζει και πεθαίνει παραμένοντας οχυρωμένος πίσω από ένα ηχηρό και μεγαλοπρεπές στη μικροπρέπειά του «εγώ». Η απουσία του από τα κοινά θεωρείται, κατά ένα περίεργο τρόπο, μη επιλήψιμη αν όχι θεμιτή.

Η ουσία, όμως, τα διδάγματα της αρχαίας ελληνικής αλλά και της σύγχρονης πολιτικής φιλοσοφίας καταλήγουν σε μια αδιαφιλονίκητη αλήθεια που μας αφορά όλους. Οι κοινωνίες για να επιζήσουν χρειάζονται πολίτες. Χρειάζονται ανθρώπους που, μέσα από τους μηχανισμούς κοινωνικοποίησης, έχουν εκδυθεί το «εγώ» και έχουν υιοθετήσει το «εμείς». Την ανάγκη, δηλαδή, για συλλογική και όχι ατομιστική δράση. Την ανάγκη να τοποθετούν το κοινό καλό πάνω από το ατομικό. Αυτούς τους πολίτες χρειαζόταν η Πολιτεία του Πλάτωνα. Αυτούς τους ανθρώπους χρειάζεται και η ελληνική πολιτεία σήμερα.

Προς αυτό το συμπέρασμα οδηγείται και ο αναγνώστης, διαβάζοντας το βιβλίο του Γιώργου Λεονάρδου. Ο Ανδρόνικος Παλαιολόγος, προτάσσοντας το γενικό από το ατομικό καλό, πρόσφερε πολύτιμες υπηρεσίες όχι μόνο στην πατρίδα του. Πρόσφερε πολύτιμες υπηρεσίες και στον εαυτό του, παίρνοντας αποφάσεις που βρίσκονταν σε απόλυτη συμφωνία με τις αξίες του.

Αυτό ήταν το ηθικό δίδαγμα αυτού του βιβλίου. Αυτό που απομένει σε μας είναι να αναλογιστούμε τη στάση που θα κρατήσουμε. Να εστιάσουμε την προσοχή μας στις πραγματικές αξίες του πολιτισμού μας και στη συνέχεια να σταθούμε δυναμικοί υποστηρικτές τους. Η απομάκρυνση από τις πολιτικές διεργασίες, ο εγκλωβισμός στην ικανοποίηση ατομικών στόχων και η εσωστρέφεια στρέφονται κατά των πολιτικών κοινωνιών. Διαβρώνουν τους θεσμούς και υπονομεύουν την ίδια τη δημοκρατία.

Σας ευχαριστώ.